“Du lịch Cộng Đồng” - Tiếng nói của cộng đồng ở đâu?
“Du lịch cộng đồng” đang là một trong những từ khóa phổ biến trong nhiều bài báo và tour du lịch. Phần đa những lời giới thiệu tập trung vào cảnh quan cảnh vật thiên nhiên vừa hoang sơ vừa kỳ vĩ và văn hóa đặc sắc của các dân tộc thiểu số.
Vậy chính các cộng đồng tại địa phương nghĩ gì về du lịch cộng đồng? Tiếng nói và vị thế của họ đang ở đâu trong tiến trình phát triển và thực hành du lịch cộng đồng? Và những trăn trở, suy tư của cộng đồng có đang được lắng nghe và phản hồi một cách thực chất?
Nhân Ngày Thế giới về Đa dạng Văn hóa vì Đối thoại và Phát triển 21/5, iSEE muốn chia sẻ với bạn về một chuyến giao lưu, học hỏi lẫn nhau giữa nhóm Thái Đen Điện Biên (thuộc nhóm Tiên Phong Điện Biên) và nhóm Thái ở bản Ít Thái, Mù Cang Chải để cùng hiểu thêm về các thảo luận giữa các cộng đồng trong việc làm du lịch cộng đồng.
Chuyến đi lần này là nỗ lực chung từ Nhóm Tiên Phong Điện Biên, Nhóm Khau Phạ Friends và nhóm Thái ở bản Ít Thái, nhằm cùng nhau tạo ra, duy trì các không gian thảo luận của chính cộng đồng trong việc phát huy vai trò và tiếng nói của mình trong việc phát triển du lịch địa phương.
Anh Tòng Văn Hân (Tiên Phong Điện Biên) cùng trò chuyện về văn hóa Thái với người dân tại bản Ít Thái
“Em hãy vẫn làm theo cách của em."
Khi nói về du lịch cộng đồng, một số từ khóa phổ biến để mô tả các cộng đồng ở địa phương thường là “du lịch người đồng bào”, “cộng đồng dân tộc thiểu số”, “người Tây Bắc”. Tuy nhiên, sau những cụm từ chung chung mang tính khái quát hoá đó là những nhóm cộng đồng, dân tộc cụ thể rất đa dạng với những thực hành văn hoá, lối sống và phong tục tập quán khác nhau.
Chẳng hạn, tuy cùng là nhóm Thái, nhưng thực hành văn hóa của cộng đồng Thái Đen tại Điện Biên và nhóm Thái tại Bản Ít Thái, Mù Cang Chải lại có những điểm khác biệt: dệt, hát ru, đối đáp, múa xòe Thái hay một số món ăn cũng có sự khác biệt về nguyên liệu, khẩu vị…v.v
Trong buổi chia sẻ cùng bà con tại bản Ít Thái, dù nhóm Thái Điện Biên có nhiều thông tin, tri thức về cách thực hành truyền thống của người Thái Đen, nhớ nhiều lời hát ru, câu đối cổ, ý nghĩa của kiến trúc nhà cửa, múa xòe cổ...nhưng buổi chia sẻ không diễn tiến theo hướng nhóm Thái Điện Biên “dạy lại” cho nhóm Thái bản Ít Thái về văn hóa và để làm theo. Thay vào đó, họ chia sẻ để gợi lại ký ức về văn hóa và khuyến khích mọi người vẫn thực hành theo cách riêng của mình.
Có một câu chuyện đáng nhớ giữa chị Đỉnh (người Thái Đen Điện Biên) và chị Pỏm (người Thái bản Ít Thái) diễn ra trong lúc chúng tôi cùng các chị đi đào măng trên núi. Khi chị Pỏm, trong lúc hái rau thối (một loại rau tại địa phương) ngỏ ý muốn học nấu món Thái từ chị Đỉnh để biết cách nấu nêm cho gia vị giống với chị Đỉnh và người Thái Đen tại Điện Biên. Chị Đỉnh đã phản hồi rằng: "Nếu em ở Điện Biên thì chị dạy, còn em ở khu này em hãy vẫn làm theo cách của em. Nấu theo cách của chị thì thành món Điện Biên rồi".
Hay trong việc múa xòe Thái, chị Đỉnh cũng chia sẻ để mọi người biết thêm về kiểu múa của mình, gợi mở về điệu múa xòe cổ của người Thái nhưng chị vẫn nhấn mạnh rằng không cần phải múa giống y hệt mà hãy biết thêm để có nhiều lựa chọn hơn.
Chị Đỉnh chia sẻ về văn hóa của người Thái Điện Biên
Một trải nghiệm khác khiến chúng tôi xúc động sâu sắc là khoảnh khắc chị Đỉnh cất lời chia sẻ về những câu hát ru của người Thái với bà con trong buổi gặp gỡ tại nhà văn hóa. Thay vì chia sẻ bằng những cách thông thường, chị Đỉnh đã mời ai còn nhớ bài hát và cách hát ru hãy thử lên cùng chị hát. Sau lời mời từ chị Đỉnh, hai cụ bà tại bản Ít Thái đã cùng chị hát những bài hát ru của người Thái trong sự chú tâm thưởng thức của mọi người.
Khi ba người cùng hát, niềm vui lấp lánh trong ánh mắt, trên khuôn mặt họ và cũng tỏa trên những gương mặt đang chăm chú lắng nghe của mọi người tham dự buổi gặp mặt hôm ấy. Như các bà chia sẻ sau đó, chúng tôi được biết rằng tại bản Ít Thái, chỉ còn một số ông bà lớn tuổi còn nhớ những lời hát ru và từng hát ru. Còn một số người trẻ tuổi hơn khi được hỏi cũng chia sẻ rằng, giờ không còn nhiều người hát ru nên bản thân dù thấy hay, thích, nhưng không thấy quen gần và không biết hát ru nữa.
Thành viên hai nhóm Thái cùng hát ru
“Mình vừa có dịp hát nhiều, xong giải thích cho họ nghe ý nghĩa”.
Trong buổi chia sẻ, các thành viên của hai nhóm Thái cũng chia sẻ về động lực để duy trì các hoạt động du lịch tại địa phương. Mọi người chia sẻ rằng du lịch giúp tạo thêm một phần sinh kế cho gia đình, nhưng không phải là nguyên nhân chính mang lại niềm vui và động lực để các hộ gia đình làm du lịch. Việc có cơ hội chia sẻ cho người khác nghe văn hoá, hướng dẫn người khác về các thực hành của cộng đồng mới chính là niềm vui lớn mà việc cùng làm du lịch đã đang mang lại cho họ.
Khi lắng nghe nhóm Thái ở Điện Biên kể về hành trình đi tìm lại những thực hành văn hoá từng mai một trong đời sống thường ngày, và cách nhóm Thái Điện Biên phát huy văn hóa của mình trong việc làm du lịch cộng đồng, người dân bản Ít Thái cũng bày tỏ sự hào hứng. Bà con cũng thấy rằng việc phát triển du lịch có tiềm năng mở ra cơ hội để cộng đồng được sống lại và thực hành những nét văn hoá từng gắn bó sâu sắc nhưng đang dần mai một nhiều hơn.
Phát triển du lịch có thể được nhìn như một lý do, một điểm vào để mọi người thử thực hành lại những điều mình từng làm thuở nhỏ, nhưng đã dần biến mất khi lớn lên. Khi kết thúc phần chia sẻ và giao lưu văn hóa, trò chuyện với bà con tham dự với nhiều độ tuổi khác nhau, chúng tôi cũng được mọi người chia sẻ về mong muốn tiếp tục duy trì, thực hành và biết thêm nhiều hơn về chính văn hóa của mình và chia sẻ văn hóa với những người khách tới bản. Một người dân chia sẻ với chúng tôi:
“Ở đây giờ mọi người ít hát ru lắm và cũng ít có dịp nào để hát như ngày trước. Nếu khách bên Điện Biên quan tâm đến hát ru như vậy thì có lẽ khách đến bản Ít Thái cũng thích, mà khách thích thì mình vừa có dịp được hát nhiều hơn, xong giải thích cho họ nghe ý nghĩa”.
Những trải nghiệm này khiến chúng tôi suy nghĩ về câu hỏi “Nên bắt đầu và tiếp tục với tâm thế nào khi làm du lịch cộng đồng? Động lực nào sẽ tạo nên những mô hình và thực hành du lịch cộng đồng thực chất và bền vững? Và làm thế nào để trọng tâm của du lịch cộng đồng - trở về chính cộng đồng bên cạnh việc đáp ứng nhu cầu của thị trường du lịch?
Tính Tự Quyết và Sáng Tạo Của Cộng Đồng Trong Du Lịch
Trong buổi nói chuyện giữa hai nhóm, người tham gia cũng chia sẻ với nhau về những ảnh hưởng của du lịch đến đời sống và cách mọi người thích ứng với những sự thay đổi đó. Với những hộ gia đình làm homestay, mọi người bắt đầu thay đổi trong cách bài trí không gian ở để tích hợp các không gian có công năng phù hợp để sinh sống và đồng thời phục vụ du lịch cộng đồng; cách chế biến thức ăn để đáp ứng nhu cầu và khẩu vị của khách tới nhà nhưng vẫn giữ được các nét đặc trưng của văn hóa Thái (gia vị, cách nấu, các món ăn truyền thống). Bên cạnh đó, mọi người cũng thảo luận về những điều trong văn hoá mà họ vẫn tôn trọng và không thay đổi. Ví dụ trong các căn nhà của người Thái, luôn có khu vực riêng để thờ và khi đón khách lưu trú tại nhà, gian thờ sẽ là khu vực riêng tư và được thông báo rõ ràng để khách không vào.
Những chiếc đèn do người Thái ở bản Ít Thái tự thiết kế và sản xuất
Những chiếc đèn do người Thái ở bản Ít Thái tự thiết kế và sản xuất
Có thể thấy, quá trình làm du lịch với cộng đồng không chỉ là quá trình mọi người sao chép y nguyên những mô hình, các bước hay mẫu có sẵn mà còn là quá trình khám phá, thử và sai. Những sản phẩm làm ra có thể không theo một “mẫu chuẩn” có sẵn được coi là đẹp hay thu hút nhưng đó là sản phẩm nơi chủ nhà thể hiện dấu ấn cá nhân, để những căn nhà được đưa vào làm du lịch nhưng vẫn là “nhà” với những dấu ấn riêng của chủ nhà.
Khép Lại Bằng Những Câu Hỏi Ở Thì Tiếp Diễn
Sau trải nghiệm tại Khau Phạ, trong chúng tôi vẫn còn một số câu hỏi và trăn trở về chuyện hợp tác, đối thoại để cùng bước đi. iSEE muốn mời bạn cùng suy tư về câu chuyện đối thoại và hợp tác giữa cộng đồng và các bên đang cùng tham gia vào tiến trình làm du lịch cộng đồng:
Giữa một thế giới dường như đang có nhiều sự lệch nhịp, có những cách hiểu và niềm tin khác nhau về sự nhanh - sự chậm - sự khác, làm cách nào để các bên có thể tìm được cách thức, tốc độ và điểm khởi đầu phù hợp để cùng tìm hướng hợp tác cùng phát triển một cách thực chất, tôn trọng và bình đẳng?
Làm cách nào để ta có thể thấy được vẻ đẹp, điểm kết nối trong những sự khác và thấy rằng tiến trình đồng hành cùng nhau, dù có thể có nhiều khó khăn và lực cản - cũng có giá trị và “đáng giá” như thành quả lúc chạm đích?
Bản thân khái niệm “đích đến” cũng cần được ngẫm lại – liệu có thực sự tồn tại một điểm đến duy nhất cho tất cả? Và giả sử nếu ta có thể thấy trước tương lai – ta sẽ chọn cùng nhau bước đi với tâm thế nào? Dựa trên nỗi sợ, sự thuận tiện, hay dựa trên công lý, sự tử tế và niềm tin vào nhau?